Polskie prawo chroni interesy majątkowe rodziny zmarłego poprzez instytucję zachowku. Komu należy się zachowek, czym jest i kiedy można się go domagać oraz w jaki sposób?
Zasady dziedziczenia w polskim prawie cywilnym,
Polska ustawa rozróżnia dwa rodzaje dziedziczenia:
- testamentowe – gdy spadkodawca sporządził ważny testament;
- ustawowe – gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub sporządzony testament był nieważny.
Pierwszeństwo ma zawsze testament sporządzony przez osobę zmarłą, jednak pewne zasady prawa spadkowego sprawiają, że swoboda dysponowania w testamencie swoim majątkiem po śmierci jest prawnie ograniczona.
Testament a zachowek, czyli ochrona osób pominiętych w testamencie
Polskie prawo dotyczące spadkobrania opiera się na dwóch kluczowych zasadach:
- swobodzie testowania, czyli dysponowania swoim majątkiem po śmierci,
- ochronie interesów osób najbliższych zmarłemu.
Czym jest zachowek? Roszczeniem, które przysługuje najbliższym spadkobiercom ustawowym, którzy nie otrzymali żadnego przysporzenia po śmierci osoby najbliższej lub otrzymali zbyt małe przysporzenie, ponieważ spadkodawca:
- rozdysponował majątek w całości już za życia,
- pominął członka rodziny w testamencie,
- zapisał część majątku osobie uprawnionej do dziedziczenia z mocy ustawy, ale wartość ta jest mniejsza od udziału, który przypadłby jej, gdyby zastosowanie miało dziedziczenie ustawowe.
Komu i kiedy należy się zachowek?
Zgodnie z art. 991 Kodeksu Cywilnego zachowek należy się:
- małżonkowi spadkodawcy, pod warunkiem, że w chwili śmierci pozostawał ze spadkodawcą w ważnym związku małżeńskim – nie orzeczono rozwoju ani separacji;
- rodzicom spadkodawcy, pod warunkiem, że zmarły nie miał zstępnych,
- zstępnym spadkodawcy, czyli dzieciom (również przysposobionym), wnukom, prawnukom itd. Jeśli jednak żyją dzieci, to dalsi krewni – wnuki, prawnuki itd. nie mają roszczenia o zachowek.
Warto podkreślić, że zachowek należy się tylko wówczas, gdy rodzic, zstępny lub małżonek zostali pominięci w testamencie. W przypadku, gdy dana osoba została wydziedziczona (z konkretnego, wskazanego ustawowo powodu), zrzekła się dziedziczenia, odrzuciła spadek lub została uznana za niegodną dziedziczenia, wówczas zachowek się nie należy. Wszystko dlatego, że instytucja ta powstała w celu ochrony słusznych interesów rodziny.
Jak obliczyć wysokość zachowku?
Wysokość zachowku zależy od:
- wieku,
- zdolności do pracy
osoby, która została pominięta w testamencie. W przypadku, gdy pominięta została osoba małoletnia lub trwale niezdolna do pracy, wysokość zachowku wynosi ⅔ udziału spadkowego, który otrzymałaby w przypadku dziedziczenia ustawowego. Wszystkie pozostałe osoby otrzymują ½ udziału przysługującego przy dziedziczeniu ustawowym. Trzeba dodać, że niezdolność do pracy musi mieć charakter trwały i całkowity (tak m.in.: Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r., sygn. akt IV CK 158/02).
Przykład: Pan Adam, którego żona zmarła kilka lat temu, miał dwoje dzieci, które byłyby jedynymi spadkodawcami w dziedziczeniu ustawowym, co oznacza, że każde z nich odziedziczyłoby połowę majątku. W testamencie majątek został jednak przekazany kuzynowi zmarłego. Wówczas każde z dzieci Pana Adama ma roszczenie do kuzyna ojca, jako do spadkobiercy, o wypłatę ¼ spadku (przy dziedziczeniu ustawowym każde z dzieci dziedziczyłoby połowę majątku, a gdy zostały pominięte w testamencie, przypada im połowa tej wartości). Trzeba nadmienić, że nawet jeśli żyliby rodzice Pana Adama, to nie należy im się zachowek, ponieważ zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego pierwszeństwo w dziedziczeniu mają dzieci. Rodzice byliby uprawnieni do zachowku, gdyby spadkodawca nie miał zstępnych, a majątek przekazał w testamencie przyjacielowi.
Jak obliczyć wartość spadku?
Do wartości spadku wliczana jest nie tylko wartość majątku posiadanego przez zmarłego w chwili śmierci, ale także pewne darowizny i zapisy windykacyjne określone przez Ustawę – Kodeks Cywilny, których spadkodawca dokonał za życia. Jeśli zatem na rok przed śmiercią Pan Adam podarował przyjacielowi auto o wartości 30 tysięcy złotych, to tę kwotę należałoby doliczyć do całej wartości spadku.
Kto jest zobowiązany do zapłaty zachowku?
Zapłata zachowku to obowiązek:
- spadkobierców testamentowych,
- osób, na których rzecz spadkodawca dokonał zapis windykacyjny za życia (tylko do wysokości wzbogacenia z zapisu windykacyjnego),
- osób, na których rzecz spadkodawca za życia dokonał darowizny (do wysokości wzbogacenia z darowizny).
Testament a zachowek
Występując z pozwem o zapłatę zachowku przeciwko spadkobiercy, obdarowanym lub zapisobiercom, trzeba wziąć pod uwagę, że testament i zachowek są ze sobą powiązane. W jaki sposób? Z roszczeniem można wystąpić tylko przez 5 lat od:
- ogłoszenia testamentu – w przypadku roszczenia przeciwko spadkobiercy;
- otwarcia spadku – w przypadku roszczenia przeciwko zapisobiercy lub obdarowanemu.
Decydując się na wystąpienie z pozwem o zapłatę zachowku, warto podjąć współpracę z fachowym pełnomocnikiem, który m.in. pomoże sporządzić pozew.